فرید الدین محمدبن ابراهیم عطار تونی

با مطالعه ی کتابهای ادبی و تاریخی قرون گذشته مشخص می شود که سرزمین بلند آوازه ی تون، شاعران و ادیبان بی شماری را به ادبیات و فرهنگ غنی ایرانی اسلامی تقدیم کرده است.
اما متاسفانه امروزه شرح حال و آثار بسیاری از آن بزرگان محجوب مانده و به درستی معرفی نشده است. از میان آن می توان به فرید الدین محمد بن ابراهیم تونی اشاره کرد.
از آنچه که نویسندگان و اهل قلم به تقلید، سهواً یا عمداً، آثار فرید الدین محمد عطار نیشابوری، شاعر سنی مذهب قرن ششم را با فرید الدین محمد بن ابراهیم عطار تونی، شاعر شیعه مذهب از قرن نهم خلط نموده اند. چنین بر می آید که هیچ یک از آثار عطار تونی موجود، به نام خودش منتشر نشده است و متاسفانه همه به نام عطار نیشابوری به چاپ رسیده است.
جای تعجب و شگفتی است که ادیبان و اهل قلم و نویسندگان معاصر همچون دکتر غلامحسین زرین کوب، دکتر محمدرضا شفیعی کدکنی، مرحوم دکتر سعید نفیسی، دکتر رضا اشرف زاده و بسیاری دیگر از نویسندگان معاصر متفق القولند که آثار مسلّم عطار نیشابوری به ده عدد بیشتر نمی رسد.
متاسفانه در مقدمه ی کتاب جوهرالذات که از آثار عطار تونی است و به نام عطار نیشابوری منتشر شده است و به اهتمام آقای تیمور برهان لیمو دهی به زیور طبع آراسته گشته، در صفحات دوازده و سیزده، خود این موضوع را چنین نقل نموده اند :
“آنچه که نسبت به آثار عطار مسلم به نظر رسیده است و تاکنون نیز در دست بوده، از این قرارند: تذکره الاولیا، منطق الطیر، الهی نامه، مصیبت نامه، اسرار نامه، خسرونامه، دیوان اشعار، جواهر نامه و شرح قلوب، که از دو کتاب اخیر نشانی وجود ندارد”.
باید دانست که عطار نیز حال حکیم عمر خیام و مولوی را پیدا کرده، یعنی بسیاری از رسائل و منظومه هایی که در نسخ مختلف کلیات عطار به وی نسبت داده شده ، به مجرد یک بار مطالعه روشن می گردد که از عطار نیست.
از این جهت در صحت انتساب بسیاری از کتب منسوب به عطار جامی کمال تردید و شک وجود دارد. همچنین بنابر تحقیقات زنده یاد استاد سعید نفیسی، ایشان نیز بر اختلاط آثار عطار نیشابوری و عطار صحّه گذاشته و اینگونه بیان می دارند :
“این آثار که تعداد آن به هفده کتاب می رسد در متن مظهر العجایب عطار تونی نیز آمده است، از شاعر شیعه مذهب قرن نهم هجری قمری به نام فرید بن محمد ابن ابراهیم ابن عطار تونی که شاعری متوسط بوده است می باشد. این آثار عباتند از :استر نامه، بلبل نامه، ترجمه الاحادیث یا مواعظ، جوهر الذات که در مقدمه همین کتاب موجود آمده، حلاج نامه یا منصور نامه یا هیلاج نامه، خیاط نامه، سی فصل، مفتاح الفتوح و وصلت نامه همه از اوست (عطار تونی) و به هیچ وجه از فرید الدین عطار نیشابوری شاعر شهیر و پرآوازه ی قرن ششم و اوایل قرن هفتم نیست.”
در جایی دیگر بنا بر تحقیق و تتبع آقای احمد گلچین معانی که از زبدگان وادی تحقیق و پژوهش بوده و خالق آثار منحصر به فرد (کاروان هند و تاریخ تذکره های فارسی و…) می باشند آمده :
“۵۴۰۰ بیت که منصوب به عطار نیشابوری است (مثنوی لسان الغیب، جواهر الذات، استر نامه، بی سرنامه، هیلاج نامه، معراج نامه)، از آثار عطار تونی شاعر قرن نهم قمری است”.
جالب است بدانید، وقتی به نسخ های خطی این آثار در کتابخانه ی مجلس شورای اسلامی مراجعه می کنید، بر روی جلد یا صفحه ی اول بسیاری از آثار، یا عطار تونی و یا عطار ثانی نوشته شده است، بنابراین بسیاری از تردید ها باید از بین برود.
نمونه ی اشعار عطار تونی از کتاب مظهر العجایب صفحه ی ۱۳ که خود مدعای دیگری است براین که این کتاب متعلق به یک شاعر تونی است نه یک شاعر نیشابوری :
من از آن خاکم که خاکم نور باد  دائما این ملک ما، مامور باد
زید سلطان را زیارت کن به تون   گر تو خود هستی به معنی رهنمون
سرخ کوهک گشت چون ارزنده اش  گشته سلطانان عالم بنده اش
اصل من از تون معمور آمده   مولدم شهر نیشابور آمده
هست نام من محمد ای سعید  شد فرید الدین لقب از اهل دید
من ز باب علم عطار آمدم  لاجرم گویای اسار آمده ام
من شدم عطار و عطار آن من  من شدم اسرار و اسرار آن من
من به حکمت گفتم این اسرار را  تا شوی یار و شناسی یار را
منظور از اسرار، کتاب اسرار نامه نیست بلکه اسرار مذهب شیعه و سخن او در مظهرالعجایب که در وصف علی(ع) سروده است و منظور از یار همان علی (ع) است.

منبع : نشریه طُرقه